Hoe de otter het waterland heroverde

We zijn allemaal wel bekend met het terugkeren van de wolf in Nederland. Maar ook een ander roofdier verovert na zijn terugkomst weer zijn plek in de Nederlandse natuur. Nadat de otter in 2002 zijn herintrede deed, heeft hij in de afgelopen jaren een stabiele populatie ontwikkeld.

Nederland is het thuis van zo’n 650 otters die het goed doen in onze natuur. Meldt Auke Kuijper van natuuropvang RietNymf halverwege 2022 aan Omrop Fryslân. Toch was dat nog niet zo heel lang geleden een ander geval. Door het valse geloof dat otters hele wateren leeg konden jagen, werd tot in de jaren zestig intensief op de dieren gejaagd. Een andere belangrijke boosdoener was de kwaliteit van het water: ‘Otters zijn afhankelijk van schoon water, als toppredator zijn ze gevoelig voor chemische verontreinigingen die zich ophopen in hun lijf en van invloed zijn op hun gezondheid en voortplanting,’ vertelt beheerder van de natuurhistorische collectie van Naturalis Steven der Mije . Hierdoor namen de populaties sterk af en werd in 1989 de laatste Nederlandse otter in Friesland doodgereden. Terwijl er aan het begin van de twintigste eeuw er nog meer dan 1000 otters in Nederland leefde.

Van 2002 tot 2008 werd de otter opnieuw in ons land geherintroduceerd. 31 buitenlandse exemplaren werden uitgezet in het Wieden-Weerribben Gebied in Overijssel, sindsdien heeft de otter zich verder verspreidt en een groeiende populatie opgebouwd.

Hoe werkt zo een herintroductie?

Het uitzetten of herintroduceren van dieren is niet zo makkelijk als het lijkt. Er komt veel meer bij kijken dan het enkel vrijlaten van jonge gezonde dieren om een nieuwe populatie te creëren. Zoals bij elk herintroductieprogramma waren diverse partijen betrokken zoals: de Wageningen Universiteit onder toezicht van de Dierexperimentencommissie. Nicole Grol van de Koninklijke Burgers’ Zoo, die voor hun operatieruimte open stelde en otterparen huisvestte vertelt; ‘Deze projecten vinden altijd plaats is samenwerking met een groot aantal partijen zoals EAZA, IUCN, natuurbehoudorganisaties, overheden, etc. Herintroductie van soorten in het wild is niet gemakkelijk en aan zeer veel wetten en regels verbonden.’

Zo moest voor de herintroductie van de otter gekeken worden naar: de leefbaarheid van het gebied voor de soort. Welke invloed het zal hebben op de soorten die daar al leven. Welke maatregelen er eventueel genomen zouden moeten worden en of de plannen wel realistisch zijn voor een gezonde populatie. Na de vrijlating moet de stand van de populatie bijgehouden worden, om te zien of de herintroductie gewerkt heeft.

Om ervoor te zorgen dat de otter weer kon leven in de Nederlandse natuur, moesten er maatregelen getroffen worden. Er werden faunapassages gemaakt naast wegen en spoorlijnen, omdat het verkeer de belangrijkste vijand van de Nederlandse otterpopulatie is. Ook moest er gekeken worden naar de visstand en de kwaliteit van het water, waar de dieren uitgezet zouden worden.

Het verloop van de herintroductie

Ondanks dat de otterpopulatie zich door de jaren heen verder heeft kunnen ontwikkelen, begon de herintroductie met wat ‘opstartproblemen’. De Universiteit van Wageningen monitorde de otterpopulatie door middel van zenders. Zo konden ze zien dat een deel zich vestigde in het aangewezen natuurgebied, terwijl anderen meteen richting hun oorspronkelijke leefgebied in Oost-Europa vertrok. Dit wordt ‘homing gedrag’ genoemd.

Binnen Nederland ging de verspreiding van otter nog stroef in het begin. De gebieden waren slecht verbonden, waardoor veel otters stierven in het verkeer en de kwaliteit van het water was slecht. Otters zijn roofdieren die zich vooral voeden met vis en andere waterdieren. 'Als otters in het gebied aanwezig zijn kun je stellen dat het goed zit met het andere onderwater leven,' laat zoogdier specialist Pepijn Kamminga van Naturalis weten.

Gelukkig verbeterde in de jaren 90 de waterkwaliteit sterk. Hierdoor is de visstand verbeterd en ook werden natuurgebieden beter met elkaar verbonden. Zo kon de otter zich vanaf toen gemakkelijker verspreiden. In het begin door de rest van Overijssel en daarna door de rest van Nederland en werden in het eerste jaar al jonge otters geboren. Inmiddels kun je otters vinden in bijna elke provincie. Ook wordt de verbinding tussen Nederlandse en Duitse natuurgebieden verbetert. Zo kunnen otters vanuit Duitsland Nederland gemakkelijker bereiken en zich voortplanten met Nederlandse otters. Dit is nodig omdat de Nederlandse otterpopulatie door isolatie gevoelig is voor inteelt.

Hoe leeft de otter momenteel in Nederland?

‘Het belangrijkste wat een otter nodig heeft, zijn gezonde biotopen met voldoende vis. Hij leeft o.a. van snoek, paling, baars en karper. De otter leeft met name in zoetwatergebieden met voldoende ‘bedekking’. We hebben het dan over rivieren, meren, beken en kanalen, maar ook moerasgebieden. Het dier is heel gevoelig voor vervuiling van zijn biotoop.

De otter gebruikt vaak meerdere holen en andere vaste rustplaatsen binnen zijn leefgebied. Hij heeft veilige verbindingen in zijn natte leefgebied nodig om in ons land te kunnen leven. Door die veilige verbindingen kan hij zijn leefgebied uitbreiden en op zoek gaan naar een partner. Vooral mannelijke dieren worden helaas vaak doodgereden,’ stelt Yvette van den Berg spreker van natuurorganisatie NatureBliss. Zoals eerder benoemd is de waterkwaliteit, voedselaanbod en verbinding van leefgebieden sterk verbeterd en wordt er voortdurend aan gewerkt om dit verder te optimaliseren. Toch blijft het verkeer constant terugkeren als belangrijkste vijand van otter

Bron: Wageningen Universiteit.

In 2018 werd bijna een kwart van de toenmalige otterpopulatie gedood in het verkeer. Toch hoeven we ons daardoor geen zorgen te maken over de toekomst van de populatie. Ecoloog Loek Kuiters laat aan RTV Oost weten dat het een simpele rekensom is. Otters krijgen jaarlijks een nestje met twee, drie of vier jongen. De 24 procent die jaarlijks sterft blijft dus ruim onder de potentiële jaarlijkse toename.” Toch blijft het ook volgens van toepassing om te kijken naar betere verbindingen tussen gebieden, als aanrijdingen vaak binnen een bepaald gebied voor blijven komen.

Toch zijn veel extra maatregelen niet meer nodig, omdat de otterpopulatie sinds 2020 buiten gevaar verkeert en de otter van de rode lijst voor zoogdieren verdween. Zo kon de laatste otteropvang in Nederland vorig jaar haar deuren sluiten. Vooral vanaf het jaar 2017 is de otterpopulatie in Nederland snel toegenomen.

In 2021 werd de populatie geschat op zo’n 450 tot 500 individuen en 650 volgens de laatste telling. Er staat vast dat de populatie verder toeneemt en verder verspreidt. Bron: Wageningen Universiteit.

Toch hoeven we niet bang te zijn voor een otterplaag. Ecoloog Hugh Jansman van Universiteit van Wageningen vertelt in een interview met de NOS dat otters erg territoriaal zijn. Dat houdt in dat otters er alles aandoen om hun leefgebied tegen concurrenten te verdedigen. Dat betekent dat wanneer er teveel otters in een gebied leven er geen voortplanting plaats zal vinden. Vooral jonge mannetjes zullen migreren naar een nog niet bezet gebied, op zoek naar een partner.

Wat is de invloed van een otter op de natuur

We weten dat het goed gaat met de otter in Nederland en daaruit kunnen afleiden dat de kwaliteit van het water sterk verbeterd is. Dat is natuurlijk ook goed nieuws voor andere soorten, maar de otter voegt nog meer toe aan het ecosysteem. Hoewel de otter geen bouwer is zoals de bever, is zijn invloed wel degelijk zichtbaar.

De otter is een roofdier en staat als toppredator aan de top van de voedselketen. Door het gebrek aan een actieve jager groeien populaties prooidieren vaak veel sneller, door onderlinge concurrentie kunnen minder succesvolle prooidieren worden verdrongen, laat Jansman weten aan de NOS.

Het Nederlandse waterlandschap kent daarnaast ook veel schadelijke exoten. Bijvoorbeeld de Amerikaanse rivierkreeft en de muskusrat die inheemse soorten verdringen en door een gebrek aan natuurlijke vijanden. 'De aanwezigheid van de otter als inheemse soort is goed om dit soort schadelijke exoten terug te dringen, ten goede van inheemse soorten,' vertelt Gijs Kurstjens van ARK ontwikkeling.

Kurstjens stelt naast het ecologische belang ook een cultureel belang aan de aanwezigheid van de otter. Nederland is nou eenmaal een waterland, waar de otter lang een vrij algemene soort was. Dat zie je terug in plaatsnamen zoals: Otterlo en de familienaam: Otter.

Primaire bronnen:

1. Aantalsontwikkeling Europese rivierkreeft, 1900-2012 | Compendium voor de Leefomgeving. (2012, 8 juni). Geraadpleegd op 26 januari 2023, van https://www.clo.nl/indicatoren/nl108704-rivierkreeft

2. Gijs Kurstjens, rivier ecoloog namens natuurorganisatie ARK natuurontwikkeling.

3. Herintroductie van de otter. (z.d.). WUR. Geraadpleegd op 23 januari 2023, van https://www.wur.nl/formsession-expired-27.htm

4. IUCN (1998). Guidelines for re-introductions. Prepared by the IUCN/SSC Re-introduction Specialist Group. IUCN, Gland, Switserland & Cambridge, UK.

5. Pepijn Kamminga, zoogdier specialist Naturalis biodiversity center.

6. Jongeling, C. (2021, 26 december). De otter: een Nederlands sprookje met goede afloop. Resource online. https://www.resource-online.nl/index.php/2021/12/17/de-otter-een-nederlands-sprookje-met-goede-afloop/

7. Nicole Grol, curator Koninklijke Burgers’ Zoo.

8. Rode Lijst Zoogdieren 2020. (z.d.). De Zoogdiervereniging. https://www.zoogdiervereniging.nl/wat-we-doen/bijzondere-themas/wettelijke-bescherming-van-zoogdieren/rode-lijst-zoogdieren-2020

9. Steven van Der Mije, collectiebeheerder Naturalis biodiversity center.

10. Yvette van den Berg, spreker en fotograaf natuurorganisatie NatureBliss.

11. Zoo, B. (2022, 11 juli). De otter en bever zijn helemaal terug in Nederland! Burgers Zoo. Geraadpleegd op 23 januari 2023, van https://www.burgerszoo.nl/nieuws/2022/07/de-otter-en-bever-zijn-helemaal-terug-in-nederland

Secundaire bronnen:

1. 69 otters doodgereden sinds 2014, maar “geen probleem voor populatie”. (2018, 26 november). RTV Oost. https://www.rtvoost.nl/nieuws/302979/69-otters-doodgereden-sinds-2014-maar-geen-probleem-voor-populatie

2. BLOG: De otter terug in Nederland. (2021, 29 juli). ARK Natuurontwikkeling. https://www.ark.eu/nieuws/2021/blog-de-otter-terug-nederland

3. Duitse otters tegen inteelt – Vroege Vogels – BNNVARA. (2014, 9 mei). Vroege Vogels. Geraadpleegd op 25 januari 2023, van https://www.bnnvara.nl/vroegevogels/artikelen/duitse-otters-tegen-inteelt

4. EenVandaag. (2021, 22 december). Inmiddels alweer honderden otters terug in Nederland, maar zich laten zien doen ze niet. https://eenvandaag.avrotros.nl/item/inmiddels-alweer-honderden-otters-terug-in-nederland-maar-zich-laten-zien-doen-ze-niet/

5. Otter, 2002-2019/2020 | Compendium voor de Leefomgeving. (z.d.). clo.nl. Geraadpleegd op 26 januari 2023, van https://www.clo.nl/indicatoren/nl1072-otter

6. Nederlandse en Duitse otters hebben elkaar gevonden – Vroege Vogels – BNNVARA. (z.d.). Vroege Vogels. https://www.bnnvara.nl/vroegevogels/artikelen/nederlandse-en-duitse-otters-hebben-elkaar-gevonden

7. NOS. (2022a, juni 9). Allerlaatste opvang kan dicht, nu het weer goed gaat met de otter in Nederland. NOS.nl. https://nos.nl/artikel/2432030-allerlaatste-opvang-kan-dicht-nu-het-weer-goed-gaat-met-de-otter-in-nederland

8. NOS Jeugdjournaal. (2020, 28 oktober). Het gaat goed met de otter in Nederland [Video]. YouTube. Geraadpleegd op 23 januari 2023, van https://www.youtube.com/watch?v=ahuVvP4P7bs

9. RietNymf in Munnekeburen sluit laatste “echte” otteropvang: niet meer nodig. (2022, 8 juni). Omrop Fryslân. https://www.omropfryslan.nl/nl/nieuws/1153189/rietnymf-in-munnekeburen-sluit-laatste-echte-otteropvang-niet-meer-nodig

10. Verkeer is doodsoorzaak nummer 1 voor de otter – Vroege Vogels – BNNVARA. (z.d.). Vroege Vogels. https://www.bnnvara.nl/vroegevogels/artikelen/verkeer-is-doodsoorzaak-nummer-1-voor-de- Edit